روش شناسی اجتهاد؛ مناظره استاد میرباقری و استاد صَرّامی (موسسه فهیم)

استاد میرباقری: ضرورت گذر از فقه موضوعات به فقه نظام

روش شناسی اجتهاد بحث گسترده ای است و طبیعتاً باید خُرد شود تا قابل بحث و بررسی پژوهشگرانه باشد همانند رساله‌های دکتری که می‌گویند موضوع باید خیلی خُرد باشد تا بشود موضوع را دقیق و پژوهشگرانه پیش برد.

روش‌شناسی اجتهاد یک دانش درجه دو و فرانگرانه ای است که ما با یک دید استعلایی در روش اجتهاد - به خصوص روش اجتهاد شیعی در طول تاریخ- دقّـت می کنیم و به خصوص تکامل و تحوّل این روش را موضوع بحث قرار می دهیم و طبیعتاً در پیِ آن نگاه استعلایی می توانیم بفهمیم که ضرورت کنونی ما چیست و چگونه می شود علم اصول و روش اجتهاد شیعه را به سطحی از بالندگی برسانیم که بتواند مسائل امروزی ما را جواب بدهد. بر همین اساس کاملاً پیداست ضرورت بحث و بازنگری مجدّد در روش اجتهاد، نیازمندی های جدید دستگاه تفقّه شیعه است.

برگزار شده در موسسه فهیم، ۱۳۹۰/۸/۲۸

فایل صوتی نشست

متن کامل در ادامه مطلب

استاد مبلغی: درس خارج،‌ ماهیت‌شناسی و روش‌شناسی (یادداشت)

🔹در درس خارج، استاد باید شیوه استنباط را آموزش بدهد؛ ولى این اصلاً آموزش داده نمى‌شود، حوزه در باب درس خارج هدف را گم کرده است، نتیجه این می‌شود که یک نفر ۲۰ الى ۳۰ سال در درس خارج می‌ماند.

 🔹درس خارج باید شیوه‌ای را بیاموزد که اگر ۵ الی ۶سال این روند ادامه پیدا کند، اجتهاد حاصل شود و بعد از آن فرد بتواند به تحقیق بپردازد.

 🔹هر استادى در درس خارج، به گونه ارتکازى روشى دارد که شاگرد اگر هوشیار باشد، پس از سالیانى (طولانی) درمی‌یابد که استادش چه روشى دارد، لذا همیشه فقط یکی دو نفر از این شاگردان به درجه اجتهاد می‌رسند.

 

متن تفصیلی در ادامه مطلب

 

ظرفیت استخراج فقه نظامات از مکاسب شیخ انصاری؛ روش شناسی فقه و اجتهاد از منظر استاد علیدوست (فرهنگستان)

اگر بخواهیم پیشینه روش شناسی فقه و اجتهاد را مورد بررسی قرار دهیم در سال های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ اصلا بحث از روش شناسی میان فقها رواج نبود و حتی گفتمانش هم مطرح نبود اما در اواخر دهه ۶۰، ۷۰ و ۸۰ بحث از فلسفه فقه، فلسفه فلسفه فقه مطرح شد و کم کم در میان فقها اوج گرفت.

روش شناسی به چارچوب فکری ای که پشت عملیات یک محقق قراردارد، گفته می می شود. مثلا روش شناسی اجتهادی شیخ انصاری، مبتنی بر آن چارچوب فکری است که اجتهاد وی طبق آن شکل گرفته است.

(فرهنگستان علوم اسلامی قم،  نشست علمی «روش شناسی فقه و اجتهاد»، ۱۳۹۷/۱۰/۱۳)
 

متن تفصیلی در ادامه مطلب

گزارشی از یک جلسه حلقه فقهی روش‌شناسی اجتهاد، روشنا

به گزارش خبرنگار اجتهاد، جلسه حلقه روش‌شناسی اجتهاد (روشنا)، در قم برگزار شد. این جلسه که با موضوع «ارائه الگوهای پیشنهادی فرایند استنباط فقهی» تشکیل شد، دکتر مجید مبینی مقدس، از طلاب خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و دکترای فرهنگ و ارتباطات به ارائه بحث پرداخت. همچنین استاد حسن معلمی، استاد خارج فقه و اصول نیز به‌عنوان ناظر بحث، در جلسه حضور داشت.

متن تفصیلی در ادامه مطلب
 

استاد علیدوست: روش شناسی اجتهاد آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی

آیین نکوداشت آیت‌ﷲ حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم، با هدف بررسی روش‌شناسی فقاهتی آن فقیه و مرجع شیعی، با سخنرانی استاد ابوالقاسم علیدوست در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، در بیت شریف مرحوم آیت‌ﷲ حائری برگزار شد.

 

بسم ﷲ الرحمن الرحیم. الحمدلله والصلاة والسلام علی رسول ﷲ وعلی آله آل ﷲ، الذین بهم فتح ﷲ وبهم یختم ﷲ ولعنة ﷲ علی أعدائهم أعداء ﷲ إلی یوم لقاء ﷲ. ﷲم صل علی محمد و آل محمد واهدنا لما اختلف فیه من الحق بإذنک إنک تهتدی من تشاء إلی صراط مستقیم.

از حضور اساتید، بزرگان و سروران و طلاب فاضلی که در اینمجلس مستطاب شرکت فرمودند، تشکر می‌کنم؛ همچنین از بیت حضرت آیت‌ﷲ‌العظمی سیستانی و سرور گرامی‌مان حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین شهرستانی که در تأسیس این بنیان خیر سهم تمام داشتند. از اساتید بزرگوار عذرخواهی می‌کنم که وقت‌شان را ضایع می‌کنم، اما در هر صورت عنوان شده که حقیر، موضوع بحث را دنبال کنم.

موضوعی که در نظر گرفته شده، روش‌شناسی فقاهت آیت‌ﷲ مؤسس در فقه، و اصول فقاهت به معنای منهج فقهی ایشان است؛ هم در فقه، هم در اصول فقه. اما ممکن است این سؤال برای برخی از افاضل پیش بیاید که ثمره روش‌شناسی فقاهت یک شخصیت، یک مکتب یا یک مکان چیست؟ روشن است که با تأمل بیشتر، می‌توان آثاری را بر روش‌شناسی مترتب کرد؛ اولا وقتی روش فقاهت یک شخصیت دانسته شود، می‌توان مدیریت او را بر بحث‌ها پیش‌بینی کرد، و طبیعتا اگر آن شخصیت، نقد، انتقاد یا تأییدی دارد، می‌توان دریافت که این نقد، بنایی است یا مبنایی.

متن تفصیلی در ادامه مطلب

استاد علیدوست: روش شناسی اجتهاد شیخ انصاری

شیخ اعظم در روش اجتهاد، به مدرسه‌ی تجمیع ظنون تعلق دارد و لذا در کتابهای فقهی و اصولیِ این ایستاده بر قله، “انصاف” جایگاه پیدا می‌کند. البته شیخ “انصاف” را دلیل پنجم نمی داند. ادله اربعه  همان اسناد چهارگانه قرآن، سنت، اجماع و عقل است اما چون شیخ اعظم به مسلک تجمیع ظنون تعلق دارد در کتاب مکاسب از “انصاف” استفاده می کند.

 

متن کامل در ادامه مطلب

 

روش‌شناسی اجتهاد چیست؟

#اختصاصی_روشنا
 

روش‌شناسی اجتهاد بخشی از دانش فلسفه فقه به شمار می رود و مباحث مطرح در آن را می‌توان شامل موارد ذیل دانست:

•┈••✾••┈•

۱. فرایند کلان اجتهاد (الگوی اجتهاد، الگوریتم اجتهاد، مراحل استنباط):

🔹یعنی ابتدا و انتهای فرایند استنباط چیست؟ مثلا در چه مرحله‌ای به اقوال مراجعه می‌شود؟ سیره کجاست؟ مقاصد شریعت؟ اجماع؟ و ...

🔹در این زمینه، بین مجتهدان تفاوت نظر وجود دارد؛ مثلا برخی جایگاه  بررسی اقوال را  پیش از بررسی ادله می دانند و برخی برای پرهیز از سوگیری ذهنی، جایگاه آن را پس از بررسی ادله می دانند و یا آنکه «بعضی همواره کتاب را مقدم می کنند، برخی مراجعه به کتاب را مخصوص جایی می دانند که روایتی نباشد، گروهی همواره در ابتدا به دنبال کشف اجماع یا شهرت می روند زیرا معتقدند که باید از منظر سنت به کتاب نگاه کرد، برخی تقدیم کتاب یا سنت را موردی و به حسب اقتضای بحث می دانند» (درس خارج و گام های اجتهاد، ص385).

🔹فراتر از این، تفاوت بسیار مهم مجتهدان در فرایند اجتهاد، در مرحله ختم فرایند استنباط، آشکار می شود؛ #مکتب_تجمیعی (مکتب قم، مکتب تحلیلی) معتقد است که از تجمیع ظنون (ادله اجتهادی غیرقطعی)، نتیجه حاصل می شود؛ اما  #مکتب_تطبیقی (مکتب نجف) که به ضرورت تطبیق قاعده ملتزم است، آن را نمی پذیرد و به ادله فقاهتی (اصول عملیه) مراجعه می کند؛ لذا مثلا آیت الله #بروجردی (که تابع مکتب تجمیعی هستند)، بسیار کم به اصول عملیه مراجعه می کنند.

•┈••✾••┈•

۲.  خرده فرایندهای اجتهاد

🔹فرایند کلان اجتهاد دربردارنده مولفه ها و خرده فرایندهایی است که هر یک از آنها نیز جداگانه باید مورد مطالعه قرار گیرد. مثلا «بررسی اقوال» به چه روشی باید انجام شود؟ یا  در مرحله «مراجعه به روایات»، بررسی دلالی یا بررسی سندی روایت چگونه انجام می شود؟

🔹استاد مبلغی این خرده فرایندها را شامل چند محور می داند: «فقه النص (فقه القرآن، فقه الحدیث: سند و مضمون)، فقه الموضوع، فقه الآرا، فقه اللغه، فقه السیر و الاعراف و المرتکزات، فقه التطبیق».

🔹در خرده فرایندها، گاه بین مجتهدان تفاوت روشی وجود دارد؛ به عنوان مثال، در روش بررسی دلالی، برای آیت الله #بروجردی و  #امام خمینی(ره)، «شناخت فضای صدور متن» بسیار مهم است؛ امری که در روش بسیاری از مجتهدان مانند #آخوند_خراسانی چندان قابل مشاهده نیست.

🔹گاهی خرده فرایندها، دارای ترتیب است و باید از نقطه ای شروع و به نقطه ای ختم شود که در این صورت می توان از عبارت #خرده_الگوریتم های اجتهاد نیز استفاده کرد.

•┈••✾••┈•

۳. مبانی و پیش‌فرض‌ها

🔹مبانی و پیش‌فرض‌های اصولی، کلامی، حدیثی و..  در فرایند اجتهاد موثر است و اهمیت این مبانی در حدی است که برخی در مباحث روش‌شناسی به شناخت این مبانی اکتفا می کنند.

🔺#مبانی_اصولی ؛ مانند جایگاه استقلالی یا آلی عقل، جایگاه استقلالی یا آلی سیره عقلا
🔺#مبانی_حدیثی؛ مانند حجیت خبر ثقه یا موثوق الصدور
🔺#مبانی_کلامی؛ مانند قلمرو سنت، مقاصد شریعت (هستی و چیستی آن کلامی و حجیت آن اصولی است)، فردی یا اجتماعی بودن دین، اصل کرامت انسان و ...
🔺#مبانی تفسیر متن (این مبانی در روش بررسی دلالی ظهور می‌یابند)
🔺و ...

🔹برخی مبانی مانند مبانی کلامی تاثیر کلانی دارند و در تمامی فرایند اجتهاد حضور دارند؛ به گونه ای که حتی فهم یک مجتهد را از آیات و روایات نیز تغییر می دهد و یا گاه حتی یک سند صحیح را با چالش مواجه می سازند (مانند مواجهه امام خمینی ره با روایات صحیح السند حیله ربا).

 

تفاوت روش اجتهادی امام خمینی در عبادات و معاملات

🔹در نگاه بسیاری از فقیهان میان استنباط احکام #معاملات و استنباط احکام #عبادات تفاوت چندانی وجود ندارد و استنباط همه  احکام شرعی اعم از معاملات و عبادات را توقیفی و وابسته به نص شارع می دانند.

🔹ولی در روش استنباطی امام(ره)، تفاوت چشمگیری میان استنباط احکام باب معاملات و باب عبادات به چشم می خورد  و در باب #معاملات، نگاه #عقلایی پررنگ به مباحث دارند.

(مکتب فقهی امام خمینی، سعید ضیایی فر، ص267)