کرسی علمی ترویجی با موضوع «روش‌شناسی استظهار از ادله (کشف مدلول انفرادی ادله نقلی)» چهارشنبه ۱۶ مهر ماه ۱۳۹۹، توسط گروه منطق فهم دین پژوهشگاه به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.
ارائه کنندۀ کرسی حجت الاسلام و المسلمین عبدالحمید واسطی عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه، و حجت‌الاسلام و المسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی و دکتر مسعود فیاضی بعنوان ناقد حضور داشتند.
در ابتدای این کرسی استاد واسطی در پنج محور زیر دیدگاه خود را تبیین کرد:
۱- توضیح عنوان و مساله بحث ۲- ساختار پژوهش و ساختار بحث ۳- فرضیه ۴- استدلال ۵- نتایج و آثار
۱- توضیح عنوان و مساله بحث
منظور از «استظهار از ادله»، کشف مراد جدی شارع در آیات و روایات است، (الاستظهار هو عملیه اکتشاف المراد الجدی من الادله النقلیه)؛ و مقصود از «الگوریتم»، بیان مراحل قدم به قدم انجام یک کار با ذکر تمام جزئیات عملیاتی است، لذا مساله بحث عبارت خواهد بود از «چگونگی قدم به قدم کشف مراد جدی شارع در ادله نقلی»
مقصود از «مراد جدی» در اینجا «مدلول تصدیقیِ اول» در ادلۀ انفرادی است و «مدلول تصدیقی نهایی» که مربوط به جمع ادله است در مرحله بعد قرار دارد.
۲- ساختار پژوهش و ساختار بحث
پروژۀ الگوریتم اجتهاد که به ارائه روش قدم به قدم اکتشاف نظر شارع در موضوعات مختلف خُرد و کلان می پردازد در چهار مرحله تعریف شده است که عبارتند از:
۱- الگوریتم مساله شناسی، دلیل یابی، قرینه یابی
۲- الگوریتم استظهار مدلول انفرادی ادله
۳- الگوریتم جمع ادله
۴- الگوریتم اجرای اصول عملیه؛
که تحقیق حاضر، مرحله دوم از این پروژه پژوهشی است.
الگوریتم استظهار
تحقیق الگوریتم استظهار از ادله، دو بخش کلان دارد که عبارتند از:
۱- نظریه ها و ابزارهای پشتیبان برای عملیات استظهار و موجه‌سازی آن
۲- بیان هفت فرآیند در اجرای استظهار
در بخش اول، نظریه های پشتیبانِ زیر مورد بررسی قرار گرفته است که در علم اصول فقه با عنوان مستقل یا در ضمن عناوین دیگر، محط گفتگو هستند: ایدۀ «معنای شبکه ای» در مورد چیستی معنا، ایدۀ «دلالت شبکه ای» در مورد چیستی دلالت، ایدۀ «وضع شبکه ای» در مورد چیستی وضع، ایدۀ «متن شبکه ای» در مورد چیستی متن، و ایدۀ «فهم شبکه ای» به مثابه نظریه فهم متن.
و در مورد ابزارهای استظهار، ابزارهای زیر معرفی شده است: ابزار محدوده یاب، ابزار جزء یاب و ترکیب یاب، ابزار زمینه یاب، ابزار قرینه یاب، ابزار اختلال یاب و ابزار اصول لفظیه.
۳ - فرضیه
تجمیع نظریه ها و ابزارهای پشتیبان به صورت یک مدل با عنوان «مدل هشت کشفی» (هَک) قابل ارائه است که مراحل کلان زیر را برای استظهار عرضه می کند:
مرحله یک ← کشف لغوی، صرفی و نحوی در جملۀ به کاربرده شده(کشف مدلول استعمالی اولیه)
مرحله دو ← کشف زیرساخت زبانی در کلمات و جملۀ به کاربرده شده (کشف اصل های ساختاری در زبانِ متن)
مرحله سه ← کشف دامنۀ تغییرات ممکن در جانشینی و هم نشینی در ریشۀ کلمات، وزن کلمات و ترکیب کلمات
مرحله چهار ← کشف اولویت در تغییرات جانشینی و هم نشینیِ ایجاد شده، در تبدیل زیرساخت به روساختِ جملۀ فعلیِ به کاربرده شده (هم از حیث ساختار زبانی و هم از حیث مبنای عرفی)
مرحله پنج ← کشف قرائن درون متن و قرائن زمینۀ متن (سیاق و مقتضی حال)، برای کشف علت ایجاد تغییراتِ فوق (تفاوت زیرساخت با روساخت)
مرحله شش ← کشف اختلال های احتمالی، و به کارگیریِ مواردی از اصول لفظیۀ عقلاییِ مرتبط با جملۀ به کاربرده شده برای حل اختلال ها و حذف احتمال قرائن پنهانِ درون متنی و برون متنی
مرحله هفت ← ارائه معنای نهایی مدلول متن در حالت انفرادی (بدون ملاحظه ادلّۀ دیگر)
مرحله هشت ← کشف الزامات و لوازم معنای استظهار شده در مرحلۀ قبل (توسعه مدلول دلیل)
۴- استدلال بر فرضیه
وجود دو لایۀ «زیرساخت و روساخت» و وجود «زنجیرۀ معنایی در جملات و متون»، حدوسط استدلال بر اعتبار مدل هشت کشفیِ فوق الذکر است.
مقصود از «زیرساخت»، الفاظ و ترکیبی از الفاظ و ترکیبی از جملات است که حامل معنای اولیۀ طبیعی هستند که در موقعیت عادی و بدون ملاحظه خاص انتقال می یابند، و مقصود از «روساخت»، الفاظ و ترکیبی از الفاظ و ترکیبی از جملات است که در عبارات نهایی متن مورد نظر ذکر شده اند؛ و مقصود از «زنجیرۀ معنایی»، قابلیت «هم نشینی و جانشینی» در الفاظ و ترکیب الفاظ و ترکیب جملات است.
تجمیع این دو امر در عملیات استظهار، به صورت مراحل هشت گانۀ مذکور در مدل «هَک کردنِ متن» (مدل هشت کشفی) شکل می گیرد.
۵- نتایج و آثار
براساس مدلِ فوق، دستورالعمل های اجراییِ زیر برای استظهارِ موجّه قابل ارائه است که تفصیل آنها در فایل این تحقیق ذکر گردیده و در همین قسمت بارگذاری شده است:
۱- روش کشف ابتدا و انتهای دلیل (محدودۀ دلیل)
۲- روش کشف زیرساخت جمله
۳- روش کشف علل تغییر در زیرساخت و انتقال به روساخت
۴- روش کشف موضوع و متعلَّق موضوع و متعلَّق المتعلَّق
۵- روش کشف قیود در هر کدام از اجزاء اصلیِ متن دلیل
۶- روش کشف نوع حکم
۷- روش کشف مناسبات حکم و موضوع، و روش الغاء خصوصیت و تنقیح مناط
۸- روش مفهوم گیری از ادله.
نمونه عملکرد فقهاء و اصولیین در هر کدام از موارد فوق با ذکر مصداق، و تطبیق دستورالعمل های فوق بر یک فرع فقهی (حکم رجوع زوج از هبه به زوجه) نیز ارائه شده است.
در ادامۀ جلسه، ناقدین به نقدهای خود پرداختند:
مرکز اصلی نقد حجت‌الاسلام و المسلمین مقیمی حاجی بر ضرورت تبیین موضوع اصاله الظهور و نسبت آن با اصاله عدم القرینه بود که بیان داشتند اتخاذ مبنا در آن، سبب تغییر مسیر و مراحل استظهار می شود و لزوما مسیر ذکر شده در این تحقیق، مسیر معیار نیست.
و مرکز اصلی نقد دکتر فیاضی بر اصل صحت الگوریتمی کردن استظهار قرار داشت که بیان داشتند الگوریتم سازی مبتنی بر پاردایم اثبات گرایی و تجربه گرا است و جواز توسعه آن به امور انسانی و بالخصوص فهم متن، نیاز به دلیل دارد.
سپس ایده پرداز در پاسخ به ناقدین چنین بیان داشت که:
در مورد نقد جناب آقای فیاضی، عریضه می‌شود که: الگوریتمی که در پروژه «روش اجتهاد» ارائه شده در ذیل «پارادایم شبکه ای» قرار دارد که جایگاه روش در امور انسانی و مفهومی را علاوه بر پدیده های ماهوی، روشن کرده است. این پارادایم به عنوان رقیبی برای پارادایم های سه گانه اصلی رایج در فلسفه علم، مطرح گردیده است که تفصیل آن در مقاله ای با همین عنوان در مجله علمی پژوهشی حکمت اسلامی شماره ۲۳ به چاپ رسیده و فایل آن در همین قسمت بارگذاری شده است.
و در مورد نقد حجت‌الاسلام و المسلمین مقیمی حاجی عریضه می‌شود که: در شاکله الگوریتم ها، امکان ترسیم و تغییر مسیر براساس مبانی مختلف قرار دارد و هر صاحب نظری، براساس مبنای خود در هر موضوعی که الگوریتمی برای آن شکل می گیرد، مسیرسازی می کند و الگوریتم ارائه شده در این تحقیق براساس نظریه ها و ابزارهای پشتیبانی است که در فصل اول تحقیق ارائه شده و تلاش شده است که مدلل و مستند به نظریات اصولیین مشهور نیز گردد.
ایده پرداز توضیحاتی را نیز در مورد ابهامات مطرح شده در موارد دیگر از سوی ناقدین بیان داشت و در انتها، ناقدین مطالب را نیازمند بحث و گفتگوی بیشتری دانستند.
فایل این تحقیق و برخی فایل های مرتبط و اسلاید ارائه شده در این جلسه در زیر قابل دانلود است.
الگوریتم اجتهاد – الگوریتم استظهار از ادله
پارادایم شبکه ای
