#اختصاصی_روشنا
روش‌شناسی اجتهاد بخشی از دانش فلسفه فقه به شمار می رود و مباحث مطرح در آن را می‌توان شامل موارد ذیل دانست:
•┈••✾••┈•
۱. فرایند کلان اجتهاد (الگوی اجتهاد، الگوریتم اجتهاد، مراحل استنباط):
🔹یعنی ابتدا و انتهای فرایند استنباط چیست؟ مثلا در چه مرحله‌ای به اقوال مراجعه می‌شود؟ سیره کجاست؟ مقاصد شریعت؟ اجماع؟ و ...
🔹در این زمینه، بین مجتهدان تفاوت نظر وجود دارد؛ مثلا برخی جایگاه بررسی اقوال را پیش از بررسی ادله می دانند و برخی برای پرهیز از سوگیری ذهنی، جایگاه آن را پس از بررسی ادله می دانند و یا آنکه «بعضی همواره کتاب را مقدم می کنند، برخی مراجعه به کتاب را مخصوص جایی می دانند که روایتی نباشد، گروهی همواره در ابتدا به دنبال کشف اجماع یا شهرت می روند زیرا معتقدند که باید از منظر سنت به کتاب نگاه کرد، برخی تقدیم کتاب یا سنت را موردی و به حسب اقتضای بحث می دانند» (درس خارج و گام های اجتهاد، ص385).
🔹فراتر از این، تفاوت بسیار مهم مجتهدان در فرایند اجتهاد، در مرحله ختم فرایند استنباط، آشکار می شود؛ #مکتب_تجمیعی (مکتب قم، مکتب تحلیلی) معتقد است که از تجمیع ظنون (ادله اجتهادی غیرقطعی)، نتیجه حاصل می شود؛ اما #مکتب_تطبیقی (مکتب نجف) که به ضرورت تطبیق قاعده ملتزم است، آن را نمی پذیرد و به ادله فقاهتی (اصول عملیه) مراجعه می کند؛ لذا مثلا آیت الله #بروجردی (که تابع مکتب تجمیعی هستند)، بسیار کم به اصول عملیه مراجعه می کنند.
•┈••✾••┈•
۲. خرده فرایندهای اجتهاد
🔹فرایند کلان اجتهاد دربردارنده مولفه ها و خرده فرایندهایی است که هر یک از آنها نیز جداگانه باید مورد مطالعه قرار گیرد. مثلا «بررسی اقوال» به چه روشی باید انجام شود؟ یا در مرحله «مراجعه به روایات»، بررسی دلالی یا بررسی سندی روایت چگونه انجام می شود؟
🔹استاد مبلغی این خرده فرایندها را شامل چند محور می داند: «فقه النص (فقه القرآن، فقه الحدیث: سند و مضمون)، فقه الموضوع، فقه الآرا، فقه اللغه، فقه السیر و الاعراف و المرتکزات، فقه التطبیق».
🔹در خرده فرایندها، گاه بین مجتهدان تفاوت روشی وجود دارد؛ به عنوان مثال، در روش بررسی دلالی، برای آیت الله #بروجردی و #امام خمینی(ره)، «شناخت فضای صدور متن» بسیار مهم است؛ امری که در روش بسیاری از مجتهدان مانند #آخوند_خراسانی چندان قابل مشاهده نیست.
🔹گاهی خرده فرایندها، دارای ترتیب است و باید از نقطه ای شروع و به نقطه ای ختم شود که در این صورت می توان از عبارت #خرده_الگوریتم های اجتهاد نیز استفاده کرد.
•┈••✾••┈•
۳. مبانی و پیش‌فرض‌ها
🔹مبانی و پیش‌فرض‌های اصولی، کلامی، حدیثی و.. در فرایند اجتهاد موثر است و اهمیت این مبانی در حدی است که برخی در مباحث روش‌شناسی به شناخت این مبانی اکتفا می کنند.
🔺#مبانی_اصولی ؛ مانند جایگاه استقلالی یا آلی عقل، جایگاه استقلالی یا آلی سیره عقلا
🔺#مبانی_حدیثی؛ مانند حجیت خبر ثقه یا موثوق الصدور
🔺#مبانی_کلامی؛ مانند قلمرو سنت، مقاصد شریعت (هستی و چیستی آن کلامی و حجیت آن اصولی است)، فردی یا اجتماعی بودن دین، اصل کرامت انسان و ...
🔺#مبانی تفسیر متن (این مبانی در روش بررسی دلالی ظهور می‌یابند)
🔺و ...
🔹برخی مبانی مانند مبانی کلامی تاثیر کلانی دارند و در تمامی فرایند اجتهاد حضور دارند؛ به گونه ای که حتی فهم یک مجتهد را از آیات و روایات نیز تغییر می دهد و یا گاه حتی یک سند صحیح را با چالش مواجه می سازند (مانند مواجهه امام خمینی ره با روایات صحیح السند حیله ربا).
