کانال روش شناسی اجتهاد در پیام رسان ایتا
https://eitaa.com/ravesh_ejtehad
فایلهای صوتی و نوشتاری مرتبط با موضوع روش‌شناسی اجتهاد را می توانید از این بخش دانلود نمایید
دوره روش شناسی اجتهاد
ارائه: استاد احمد مبلغی
زمان: ۱۳ - ۲۹ تیرماه، ساعت ۱۸ - ۱۹:۳۰ (ده جلسه)
برادران (حضوری و مجازی) و خواهران (مجازی)
همراه با گواهی معتبر
ظرفیت محدود
دوره حضوری:
شرایط: ویژه برادران، اشتغال به درس خارج، آشنایی کلی با روش شناسی اجتهاد
مکان: قم، مدرسه امام کاظم علیه السلام
هزینه شرکت در دوره حضوری: ۵۰ هزار تومان، بازگشت وجه در صورت عدم رضایت (مجموعه فقهی روش شناسی اجتهاد، روشنا، یک مجموعه مستقل است و به هیچ مرکز حوزوی و دانشگاهی وابسته نیست، هزینه های حداقلی دریافتی برای ارتقای فعالیت ها صرف خواهد شد)
لینک ثبت نام حضوری:
دوره مجازی:
خواهران و برادران
هزینه شرکت در دوره مجازی: ۳۵ هزار تومان، بازگشت وجه در صورت عدم رضایت
لینک ثبت نام مجازی:
پس از ثبت نام، برای ورود به جلسه مجازی، از بخش پنل کاربری/ بلیت های من/ ورود استفاده نمایید.
انتشار فایلهای آفلاین دوره قطعی نیست، در صورت تدوین در کانال اطلاع‌رسانی خواهد شد.
دبیر دوره: حجت الاسلام مجتبی ارحامی (۰۹۱۵۱۸۸۳۶۱۲ - @Mojtaba_arhami)
برگزار کنندگان:
مجموعه فقهی روش شناسی اجتهاد (روشنا) با همکاری مدرسه تخصصی فقه امام کاظم(علیه السلام)، دبیرخانه دین پژوهان کشور، مجموعه عصرانه فقهی، موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(علیه السلام) تهران، مدرسه عالی فقه و اصول امام حسین(علیه السلام)، موسسه آموزش حوزوی رفیعة المصطفی و ...
به گزارش شبکه اجتهاد، استاد ابوالقاسم علیدوست در نشست علمی «روش‌شناسی اجتهاد در فقه هنر»، گفت: همیشه در مکاسب این پرسش برایم مطرح بود که چرا شیخ انصاری روش خاصی در اجتهاد ایجاد کرده است که البته منتقدانی هم داشته و دارد. روش شیخ این است که با تجمیع ظنون به اطمینان و یا بهترین راه ممکن می‌رسد؛ این روش در برابر روش مدرسه‌ای و صناعت‌محور و ریاضی و صغری کبری است که قهرمان این روش در دوره معاصر آیت‌الله خویی است. ایشان چون تفکر مدرسه‌ای دارد، شهرت را جابر ضعف سند و دلالت نمی‌داند ولی شیخ آن را روا می‌دارد.
گزارش تفصیلی در ادامه مطلب
مقصود از آموزش در #درس_خارج، آموزشی معطوف به ذکر اقوال یا مرور آرا یا القا و انتقال متون به شاگرد نیست، بلکه مقصود، آموزش #منهج و روش #اجتهاد است. آموزش چگونگی استفاده از منابع برای استنباط است. آموزش چینش و ترتیب ادله است. آموزش چگونگی برخورد با آرا و اقوال و قرار دادن آنها در مسیر استنباط است.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
استاد مهدی زمانی‌فرد در سلسله نشست‌های دانش‌افزایی اساتید فقه و اصول حوزه علمیه خراسان به تشریح «روش حل مسئه فقهی» پرداختند.
متن کامل این نشست در ادامه قابل مطالعه است.
فایل صوتی این نشست نیز در کانال روش شناسی اجتهاد (روشنا) قابل دانلود است.
آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در نشست علمی به بررسی «روش‌شناسی استنباط فقه نظام» (۹ اردیبهشت ۱۴۰۰) پرداخت که در ادامه متن آن را ملاحظه می‌کنید.
📝 روش، رفتار عامی است که یک فقیه در کار فقهی خود از آن بهره می‌برد. مثلا وقتی می‌گوییم روش‌شناسی اجتهادی شیخ انصاری، یعنی ایشان چه متد و رفتاری را در اجتهاد احکام به کار می‌برده است.
📝 درست است تبادر اصلی روش‌شناسی اجتهادی در اجتهاد بالمعنی الاخص است، یعنی در فقه کاربرد دارد و ما از این نهاد بیشتر در فقه استفاده می‌کنیم، ولی مسلماً فایده‌ی این بحث در همه علوم که به نوعی با متن سروکار دارد، مطرح می‌شود و جایگاه پیدا میکند.
📝 روش‌شناسی در ذیل اصول فقه تعریف نمیشود بلکه در ذیل فلسفه فقه تعریف می‌شود. همچنین روش‌شناسی، بحث از کیفیت گفت‌وگو نیست.
📝 روش‌شناسی استفاده از منبع برای حل مسأله است. یعنی فرآیند استنباط یک نقطه‌ی آغازی دارد، یک طی مسیر دارد و یک مقصد دارد. مقصد حل مسأله است، این مسأله ممکن است کلان یا ریز، جدید و قدیم و... باشد.
ارائه شده در برنامه فقه پویا رادیو معارف، ۲۷ بهمن ۹۹
لینک برنامه در سایت رادیو معارف
مشروح در ادامه مطلب
روش شناسی، غیر از روش است؛ روش مجموعه ای از عناصر است که برای تولید معرفت در یک علم به کار گرفته می شود. طبیعتا این عناصر بین بعضی از علوم اشتراک دارد و برخی به تناسب علم، اختصاصی می شود و متفاوت با عناصر دیگر می شود. روش شناسی یعنی کوشش برای شناخت این عناصر.
از هم اینجا تفکیکی پیش می آید که خیلی از عالمان مثلا فقیهان دارای روشی خاص هستند اگرچه خود فقیه متوجه نباشد، ولی اگر کوششی و تحلیلی علمی صورت بگیرد بر روش این فقیه ماهر زبردست مثل آیت الله خویی که تلاشی ثانوی است اسمش را می توان گذاشت روش شناسی.
متن کامل در ادامه مطلب
مطالعه در فضاى استنباط (و طبعاً در درس خارج) قواعد و ضوابط ویژهاى دارد. یکى از این قواعد و ضوابط، توجه و پرداختن جدى و منضبط به اقوال فقهاست. در این باره دو وضعیت در درسهاى خارج و مطالعات استنباطى مشاهده مىشود:
الف) پرداختن به اقوال و نقل آن به صورتى که غیرمنضبط و گاه افراطى: این وضعیت، فضاى درس و یا مطالعه را از اقوال پر مىکند و با بررسى فهرستوار اقوال، مجالى براى پرداختن به سایر فعالیتهاى لازم - که بدون آنها استنباط به درستى شکل نمىگیرد - باقى نمىماند. از این نوع پرداختن مىتوان به نقل قول صدفهاى، دیمى و فلهاى یاد کرد
ب) نپرداختن به اقوال: اخیراً مرسوم شده است که پرداختن به اقوال کنار گذاشته مىشود و تنها یک یا چند قول، و عمدتاً قول فقیهى معاصر، همچون آیت اللّه خویى نقل مىگردد.
در این نوشتار برآنیم که وضعیت مطلوب و اثبات درستى و ابعاد این مسئله را با طرح سه محور پىگیرى کنیم:
- نگاهى اجمالى به پیشینه نقل اقوال
- اهداف پرداختن به اقوال
- گروهبندى اقوال و ضوابط پرداختن به آنها ... .
مقاله: روش‌شناسی اجتهاد در اقوال، فصلنامه فقه، شماره ۶۸، تابستان ۱۳۹۰
این مقاله ادامه‌دار بوده است اما ظاهرا مقالات بعدی آن منتشر نشده است؛ استاد مبلغی در کتاب درس خارج و گام‌های اجتهاد نیز به بررسی روش بررسی اقوال پرداخته‌اند.
متن کامل این مقاله را در ادامه مطلب مطالعه فرمایید.
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، در نشست علمی «جایگاه دانش فقه در شکل‌گیری نظامات اجتماعی»، فقه را دانش روشمند و مدلل احکام شرعی دانست و تصریح کرد: منظور از مدلل و روشمند یعنی یک روش اجتهادی و استنباطی دارد و برای استنباط احکام دلایلی را اقامه میکند. لذا منظور ما در اینجا با فقه به معنای توضیح المسائل و یا مجموعه فتاوایی که یک فقیه بیان میکند، متفاوت است ...
نشست: جایگاه دانش فقه در شکل گیری نظامات اجتماعی، حلقه فقه نظام اجتماعی دانشگاه امام صادق(ع)، ۲۰ مهر ۱۳۹۹
فایل صوتی: https://eitaa.com/Jurisprudence_ss/48
متن کامل در ادامه مطلب
کرسی علمی ترویجی با موضوع «روش‌شناسی استظهار از ادله (کشف مدلول انفرادی ادله نقلی)» چهارشنبه ۱۶ مهر ماه ۱۳۹۹، توسط گروه منطق فهم دین پژوهشگاه به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.
ارائه کنندۀ کرسی حجت الاسلام و المسلمین عبدالحمید واسطی عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه، و حجت‌الاسلام و المسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی و دکتر مسعود فیاضی بعنوان ناقد حضور داشتند.
پیش‌نیاز یک درس خارج، روش تحقیق و روش تفکر است، گاه سروران و افاضل محتواهای خوبی را دارند ولی همه‌اش بصورت ناخودآگاه است و در سیر آزمون و خطا به دست آمده است و چون قدم به قدم، الگوریتمی و روشمند و خودآگاه نیست، نحوه تعمیم، نحوه انتقالش به دیگران، نحوه استفاده در حل مسئله، به نقصانها و خلاهایی دچار می‌شود. هرچه بیشتر در روش تفکّر و عملیاتی فکر کردن و یک مسئله را حل کردن، مسئله جدیدی را پیدا کردن، مهارت داشته باشند در عملیات اجتهاد و استنباط با بصیرت بیشتر و سرعت و دقت بر طبق آن شاخص‌ها حرکت میکنند.
نگاهی به مشکلات نظام آموزشی درس خارج حوزه
اجتهاد چیست و چگونه می توان به دست آن یافت؟ زمان بندی ومرحله بندی دوره اجتهاد چگونه است؟ این ها تنها بخشی از پرسش هایی است که برای طلبه ای که به دوره درسی خارج حوزه علمیه وارد می شود، پیش می آید.
همواره در حوزه، گروه بزرگی از فارغ التحصیلان سطوح عالیه حضور دارند که در پی تکمیل تحصیلات حوزوی خویش هستند، ولی برنامه وروشی منطقی و قانونمند که با نیازها و استعدادهای سرشار ودرخشان آنان هماهنگی داشته باشد و وضعیت تحصیلی آنان را مشخص کند، در اختیارشان نیست.
🔹سه سطح از استنباط وجود دارد؛ سطح استظهاری، سطح استنباطی، سطح استنطاقی. در فقه متداول، استظهار و استنباط طی شده، اما استنطاق نشده است.
🔹سطح اول؛ #استظهار است، استظهار یعنی هر چه در آیات و روایات آمده است، دلالت مطابقی این آیات و روایات به دست می‌آید.
🔹سطح دوم؛ #استنباط است؛ این پیچیده‌تر است از آنچه که از آیات و روایات استظهار می‌شود. وقتی تمام کلیات و اصول دانسته شد، یک فرع و مصداقی می آید؛ فقیه باید بتواند تشخیص دهد که این مصداق کدامیک از این اصول است که استظهار کرده است؛ لذا گفته می شود استنباط رد الفروع الی الاصول است.
🔹سطح سوم و مرحله بالاتر؛ #استنطاق است. شهید صدر در تفسیر موضوعی خودش به آن پرداخته است. مسائل جدیدی که در آیات و روایات هیچ ذکری از آنها دیده نمیشود؛ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: ذلکِ الْقُرْآنُ فاسْتنْطِقُوهُ؛ قرآن را به سخن بیاورید؛ یکی از دلایل بقا و جاودان بودن قرآن همین است که قابلیت پاسخگویی در همه عرصه ها و زمینه ها را دارد؛ اما به شرطی که با روش استنطاقی وارد شوید. چون آیات قرآن صریحا در این موضوع صحبت نکرده است.
ما در فقه با سه دسته از مسائل روبه‌رو هستیم که طلبه باید به طور جداگانه، روش برخورد با این مسائل و استنباط را بیاموزد. البته می‌توان با تمهیداتی این‌ها را در عرض هم آموزش داد؛ فقه علی‌القواعد، فقه استظهاری و فقه مستحدثات.
درس‌های خارج عمومی، استادش خیلی با عظمت است، ولی چون شیوه‌اش نارساست، فایده‌ای ندارد. فقط در یک فرض می‌توان تصور کرد که در درس خارج‌های موجود کسی، موفقیت نسبی داشته باشد که در درس هزار نفری آقای وحید، شخصی شرکت کند و موضوعی را که استاد می‌خواند، خودش از قبل مطالعه، مباحثه و خلاصه‌نویسی کند و سر درس برود جلو بنشیند. آقا که درس می‌دهد، اشکال کند و اگر هم سر درس نمیشود اشکال کرد، بعد از درس از آقا وقت بگیرد که یک روز در هفته برود و کارهایش را با آقا بحث کند.
استاد احمد مبلغی معتقد است: درس خارج به دو معنا باید فارغ از فضای درسی باشد؛ اول اینکه به قرائت متن نپردازد و دوم اینکه علم را از جایی که تا حال پیش رفته است، جلوتر ببرد. باید الگویی برای درس خارج، تعریف و ترسیم کنیم و اجزا و عناصری را در آن ملاحظه کنیم که تأمین‌کننده این دو جنبه اصلی آموزش و پژوهش باشد؛ الگوی اصلی و وضع مطلوب درس خارج چنین الگویی است.
درباره نظام اقتصادی اسلام سه پیش فرض داریم:
- نظام اقتصادی در اسلام هست
- این نظام قابل و یا لازم الاستنباط است
- استنباط نظام اقتصاد اسلامی روش خاصی دارد
هر سه پیش فرض یاد شده در نظر بزرگانی مثل شهید صدر مورد قبول است
ارائه شده در: نشست روش‌شناسی استنباط نظام اقتصادی اسلام، قم، ۳ مهر ۱۳۹۹
فایل صوتی: کانال روشنا
تقریر: حجت الاسلام محمدجواد نوروزی
روش اجتهادی چیست؟ روش، یا همان متد در زبان انگلیسی و منهج در زبان عربی در مباحث علمی چند معنا دارد:
۱. رویکرد و نگاه به منابع معرفت
گاهی منظور از روش، منابعی است که یک علم برای معرفت و تولید علم معتبر می داند. منابع معرفت متنوع است و همه علوم و اشخاص همه را معتبر نمی دانند و یا برخی را مهم تر می دانند. عقل به معنای عقل برهانی، عقل اخلاقی (حسن و قبح)، عقل اجتماعی و جمعی (سیره عقلا) و ... هر کدام در علمی معتبرند و در دیگری معتبر نیست. مثلا برخی علوم فقط عقل برهانی را معتبر می دانند مانند فلسفه که در روش علم فلسفه عقل جمعی معتبر نیست. طبق این اصطلاح روش علوم، به روش عقلی شهودی نقلی و غیره تقسیم می شوند. بنابر این معنا از روش، روش اجتهاد شیخ انصاری یعنی منابع مورد تأیید شیخ انصاری برای اجتهاد.
ارائه شده در: مدرسه علمیه آیت الله خویی مشهد، ۱ مهر ۱۳۹۹
فایل صوتی: کانال روشنا
🔹روش فقاهت آیت‌الله صانعی در نهایت میتواند به عرفی شدن فقاهت سنتی و انفعال جامعه شیعه در برابر هژمونی علمی و رسانه‌ای تمدن غرب بیانجامد، ولی در عین حال عدم طرح مباحث اختلافی و چالشی ایشان و امثال ایشان در مجامع علمی، در دراز مدت برای عقلانیت و جامعه شیعی به مراتب ضرری بیشتر دارد.
🔹 از منظر مدیریت دانش، اختلاف مبانی و #روش_اجتهادی ایشان با مبانی و شیوه متداول فقها، زمینه خوبی برای خودآگاه‌تر کردن چارچوب‌های فقاهت موجود و مشخص کردن حدود و ثغور آن است.
🔹تفاوت نگاه آیت الله صانعی را باید در #روش های زیر جستجو کرد:
➖ حاکمیت و توسعه کاربرد قاعده #نفی_عسر و حرج و سرایت آن به احکام وضعی مانند محرمیت در نظر مرد نسبت به دخترخوانده خود
➖ حاکمیت و توسعه‌ی کاربرد قاعده #عدالت و ارجاع به #عرف امروزین برای فهم معانی و مصادیق آن
➖استفاده گستره از قاعده #سهولت_شریعت که در نگاه ایشان متفاوت از قاعده نفی عسر و حرج است و ایشان در فتوای خود در به بلوغ رسیدن دختران در ۱۳ سالگی تطبیق کرده‌اند
➖ تلاش برای انطباق احکام شرعی با رویه ها و #ارتکازات_عقلایی عصر کنونی در حقوق بشر
استاد احمدعلی یوسفی: روش های کشف نظام های اجتماعی شامل موارد ذیل است:
۱. روش امضا: که همان فقه منفعل است
۲. روش اکتشاف: یعنی حرکت از روبنا به زیر بنا. به این صورت که با مطالعه احکام فقهی که از فقه اصغر استخراج می شود، به اصول و قواعد کلی که ما را به عدالت می رساند دست یابیم. شهید صدر این نظریه را پذیرفته و با توجه به قاعده منطقه الفراغ این را بسط می دهد. که البته ما روی حجیت این روش بحث هایی داریم.
۳. روش تکوین: یعنی حرکت از زیربنا به روبنا. یعنی از مبانی شروع کنیم و به سمت رو بنا ها حرکت کنیم.
۴. روش ترکیب: ما قائل هستیم که هیچ کدام از این روش ها به تنهایی کافی نیست.
متن کامل در مقاله: روش‌های استنباط نظام اقتصادی اسلام
ویژه‌نامه روش‌شناسی اجتهاد فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی (شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۹) منتشر شد
برخی مقالات این شماره:
🔹بررسی تطبیقی روش اجتهادی صاحب جواهر و محقق خویی
محمدجواد لطفی؛ ابوالقاسم علیدوست
🔹 ماهیت‌شناسی الگوریتم اجتهاد
عبدالحمید واسطی
🔹 روش بهره‌گیری از عمومات و مطلقات در حل مسائل مستحدثه
محمدعلی خادمی‌کوشا
🔹 بررسی روش‌شناسی اجتهاد در مسائل نوپدید
اکبر محمودی
🔹 فرآیند حکم‌شناسی در استنباط
سید محمدباقر قدمی؛ رضا میهن دوست
🔹روش شناخت فقهی موضوعات عرفی
حجت الله بیات
🔹 نگاهی به شیوه های معرفی نشده جمع ادلّه در کتاب جواهرالکلام و ارائه الگوریتم متناسب با آن
محمدامین بزرگمهر، حسین صابری، محمدتقی فخلعی
متن کامل این شماره را از اینجا دانلود کنید.
روش‌شناسی یکی از مباحث فلسفه فقه است. روش‌شناسی باید در کنار اصول فقه قرار بگیرد و مطرح شود. در حوزه اصول فقه خوانده می‌شود و بعد هم وارد فقهی می‌شوند که نیمه استدلالی است در حالی که علاوه بر این مباحث باید مباحث فلسفه‌های مضاف به خوبی فهم شود.
روش‌شناسی یکی از مباحثی است که در فلسفه فقه بحث می‌شود؛ اگر ما مکاسب را بخوانیم ولی با روش و منهج شیخ آشنایی نداشته باشیم جان مطلب شیخ به دستمان نمی‌آید و لذا جایی اشکال می‌کنیم که شیخ علی المبنی سخن گفته و جایی قبول می‌کنیم که شیخ اشتباه رفته است.
گاهی شیخ از کلمه «لکن الانصاف» استفاده میکند که برخی از این عبارت برداشت کرده‌اند که شیخ در صدد بیان یک دلیل مستقل است در حالی‌که اگر کسی توجه داشته باشد که روش و متُد شیخ در فقاهت بر اساس تجمیع ظنون است، عبارت «لکن الانصاف» بخشی از فرایند استنباط او می‌شود، نه بخشی از دلیل او!
طلبه باید راهی به مطالعات روش‌شناسی به عنوان یکی از مسائل فلسفه فقه باز کند که همین روش‌شناسی شاخه‌های مختلفی دارد، مثل روش‌شناسی فقه معیار، روش‌شناسی صاحب جواهر، روش‌شناسی شیخ انصاری و ...
اگر فقیهی روش فقاهت نداشته باشد که برخی از فقهای به‌نام ما این طور هستند؛ دچار روزمرگی می‌شوند که هر بار باید تصمیم بگیرند که این بار چه باید بکنند.
بیان شده در: نشست روش‌شناسی فقه معیار، ضرورت‌ها و آسیب‌ها (۶ اردیبهشت ۱۳۹۷)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
فایل صوتی در کانال ایتای روشنا
استخراج و ارائه “روش تحلیل موضوع” از موضوع شناسی آیت‌الله شاهرودی در فقه مسائل مستحدثه، فرصتی کم نظیر برای حوزه‌های علمیه است.
بیان شده در: نشست تخصصی «تحلیل‌‌های روشی در فقه آیت‌الله شاهرودی» در جامعه آل البیت قم (دی ماه ۱۳۹۷)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
نشست سوم روش‌شناسی اجتهاد آیت‌الله خامنه‌ای در کتاب غناء، ۱۱ دی‌ماه ۹۸ در محل مدرسه فقهی آل یاسین قم با حضور طلاب و فضلا برگزار شد.
فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹در دومین نشست روش‌شناسی حضرت آیت الله خامنه‌ای بر اساس کتاب غنا، استاد مبلغی به بیان سایر مولفه‌های هفت‌گانه روش‌شناسی اجتهاد، فقه اللغه و فقه الاقوال پرداخت.
فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹در اولین نشست روش‌شناسی اجتهاد آیت الله خامنه‌ای بر اساس کتاب #غنا، استاد مبلغی به #اهمیت روش‌شناسی اجتهاد پرداخت و گفت: ما در فقه روش داریم اما روش شناسی نداریم؛ روش شناسی #فواید_بیشماری دارد و استنتاج ما را سریعتر، دقیقتر، جامع‌تر و به‌روزتر میکند.
🔹ایشان افزود: روش‌شناسی اجتهاد، مطالعات فقهی را #کن فیکون میکند و برای برخی که دچار تحیر در درس خارج هستند و دچار خستگی درسی شده‌اند، راه برون رفت‌شان #تمرکز_بر_روش‌شناسی است.
🔹استاد مبلغی گفت: باید روش فقیهان نیرومند مثل امام #خمینی، آیت الله #خامنه‌ای، شهید #صدر و آیت الله #خویی را بشناسیم؛ این کار، ما را جلو می‌اندازد؛ ولی اگر روش‌شناسی نداشته باشیم متوقف می‌شویم.
فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹آثار علمی موجود پیرامون روش‌شناسی اجتهاد را می‌توان از یک منظر به دو گونه تقسیم کرد: روش‌شناسی تعلیمی (آموزشی) و روش‌شناسی تحقیقی (پژوهشی).
🔹روش‌شناسی تعلیمی (آموزشی)، با هدف آموزش روش استنباط فقهی به عموم طلاب انجام می‌شود. این روش‌شناسی گاه به روش‌های مشترک بین مجتهدان توجه دارد (توصیفی عام) و نیز در برخی موارد تکنیک‌های خرده فرایندها مانند روش دقیق گردآوری اقوال (مثل اینکه برای به دست آوردن اقوال، کدام کتب اهل سنت و شیعه را باید جستجو کرد؟ و چگونه گزارش کرد؟) را نیز در بر می‌گیرد.
🔹روش‌شناسی تحقیقی (پژوهشی) با هدف درک روش خاص اجتهاد بزرگان قم و نجف و مقایسه آنها با یکدیگر انجام می‌گیرد؛ مانند بررسی روش اجتهاد امام خمینی و آیت الله خویی (توصیفی خاص).
همچنین آثاری نیز که رویکرد تجویزی دارند و ایده‌های جدیدی را برای چگونگی اجتهاد ارائه می‌دهند، در این دسته جای میگیرند، مانند تاکید برخی اساتید برای استفاده از مقاصد یقینی شریعت در موضوعات نوپیدا (تجویزی).
🔹از نمونه آثار روش‌شناسی تعلیمی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
کتاب درس خارج و گام‌های اجتهاد استاد مبلغی، الگوریتم اجتهاد استاد واسطی، روش حل مسئله فقهی استاد درایتی، الگوریتم اجتهاد استاد جلالی و روش‌شناسی کاربردی استاد سیدمحمدرضا واعظی.
🔹از نمونه آثار روش‌شناسی تحقیقی نیز می‌توان به کتاب مکتب فقهی امام خمینی (سعید ضیایی‌فر) و کتاب درآمدی بر مکتب فقهی قم و نجف (حسین ایزدی) اشاره کرد.
گاهی پرسشی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه «بین روش‌های دو مکتب فقهیِ قم و نجف، رهبر معظّم انقلاب بیشتر متأثّر از کدام مکتب است؟» البته به‌عقیده بنده، این نوع تفکیک میان دو مکتب فقهی چندان صحیح نیست؛ لیکن اگر آن دیدگاه مشهور را بپذیریم که ویژگی ممتاز مکتب قم را «بیان و نقد اقوال گوناگون مسئله و تتبّع تاریخیِ مسئله‌ی فقهی» گفته‌اند، ایشان به این نکته بسیار مقیّد و پایبند هستند.
بیان شده در: نشست تخصّصی روش‌شناسیِ اجتهادی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در کتاب «ثلاث رسائل فی الجهاد» (آذر ۱۳۹۸)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹روش شناسی برگردان همان متدولوژی است و در عربی به علم المنهج تعبیر می کنند.
🔹روش شناسی دانشی است که نحوه اجرای عملیات پژوهش را بررسی می کند؛ در روش شناسی دنبال منطق حاکم بر کار و روش استنباط هستیم و روش افراد را در استنباط به دست می آوریم.
🔹باید روش شناسی اجتهاد را در حوزه به عرف و هنجار تبدیل کنیم. کم فقیهانی نداریم که در روش شناسی روش ثابتی ندارند و در برخی مواقع روش اخباریون را دنبال می کنند و در برخی مواقع خود را اصولی نشان می دهد . در جایی تاریخ را مورد بررسی قرار دهد و در جای دیگر از تاریخ سراغی نگیرد.
بیان شده در: همایش روش‌شناسی اجتهاد امام خمینی (خرداد ۱۳۹۰)
متن کامل در ادامه مطلب
یکی از موضوعاتی که در حوزه کمتر به آن توجه شده، بحث روش شناسی اجتهاد است، اگر کسی از روش شناسی در بحث اجتهاد بهره برد، توانسته گام موفقی در عرصه اجتهاد بردارد.
نشست روش‌شناسی اجتهاد در مسائل نوپیدا، ۲۲ اسفند ۱۳۹۷
دریافت فایل صوتی
دریافت گزارش علمی نشست
گزارش اجمالی و خبری نشست در ادامه مطلب
ویژگی فقه الاجتماع مطلوب از منظر نویسندگان:
- توسعه در موضوع به معنای مکلّف شدن جامعه، حکومت و تاریخ در خطابات شرعی
- توسعه در حکم به معنای عمومیت احکام نسبت به رفتارها، راهبردها و ساختارها
مقاله را می توانید از اینجا دانلود کنید.
استاد مبلغی:
متأسفانه در حوزه علمیه با وجود روش خاص فقهی، علم «روش‌شناسی» نداریم؛ یعنی یک علمی که روش‌های فقها را استخراج کند و این‌ها را منضبط کند و تحت تعلیم و آموزش قرار دهد. نیاز به تأسیس یک علم داریم به نام روش‌شناسی. البته بعضی‌ها این را در فلسفه فقه می‌گنجانند، اما من می گویم نه و باید این را مستقل کنیم، چون بسیار مهم است و باید مستقلا به آن بپردازیم.
روش‌شناسی فقهی انواعی نیز دارد؛ گاهی توصیفی است. به این معنی که شما می‌روید روش فقهای بزرگ‌تان را شناسایی و توصیف می‌کنید و سپس ارائه می‌دهید. این خودش یک بابی است در گام اول که البته گامی اساسی هم هست. گاهی این روش‌شناسی هنجاری است، یعنی شما اظهار نظر اجتهادی می‌کنید و می‌گویید مثلاً این روش مرحوم نایینی درست است یا آن روش درست است یا این بخشی از این چنین است و بخش دیگر چنان. بنابراین روش در فقه یک روش تخصصی است، اما وقتی همین روش عام را در یک شاخه‌ی تخصصی می‌آورید، باید این روش را به تناسب این رشته، بومی و تخصصی نمود.
(۱۳۹۸/۴/۹)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
استاد احمد مبلغی معتقد است اگر روش‌شناسی در حوزه‌ها شکل بگیرد، یک انقلاب آموزشی و پژوهشی در فقه رخ می‌دهد و ما تحولات مثبت بر پایه سنت را می‌توانیم رقم بزنیم، نه تحولاتی که به خروج از چارچوب‌های فقه و مسیر تاریخی فقه بیانجامد. این انقلاب فقهی، سنت را باروَر میکند و توسعه می‌دهد و به‌روز میکند و یکی از فوایدش این است که فقه ما میتواند به‌طور کامل پاسخ‌گو بشود، نه اینکه از حجم مسایل عقب بماند و نتواند مسایل را پوشش دهد.
سخنرانی در: موسسه الهادی مشهد، اسفند ۱۳۹۷
متن تفصیلی در ادامه مطلب
ضرورت و فایده روش‌شناسی چیست؟ یعنی فرض کنید یک محصل دینی با این گرایش یا دانش آشنا باشد یا مثلا یک محصل مکاسب در درس‌گرفتن مکاسب توجه به روش شیخ بکند یا نکند چه ثمری برای آن محصل دارد؟ در رده‌های بالاتر یک استاد مکاسب بداند منهج شیخ در استنباط چیست یا نداند چه ثمری دارد؟
بیان شده در: همایش نکوداشت شیخ اعظم شیخ انصاری، سال ۱۳۹۱
متن تفصیلی در ادامه مطلب
توجه کنید که مکتب قم که در واقع می توان گفت این نوع نگرش فقهی، با آیت الله بروجردی به وجود آمده و تاسیس شده است. این یک جریان فکری بوده که با دو ویژگی مهم قابل شناخت است. یکی اینکه نگاهی تاریخی به فقه داشتند. یعنی اینکه وقتی می خواستند یک اندیشه را بررسی کنند، ابتدا می خواهند ببینند که بستر و زادگاهش چه بوده است و این فکر چگونه آرام آرام در آغاز شکل گرفته تا امروز به دست ما رسیده است. این نگاه تقریبا خیلی با سبک پدیدارشناسانه ای که امروز در غرب در حوزه مطالعات بحث می شود، قابل تطبیق و مقایسه است که یک نگاه تاریخی به یک مسأله و نظریه می کند.
نکته دومی که این مکتب در قم بررسی می کرده و قابل تامل بوده، این است که به روایات به صورت موردی و جزئی نگاه نمی کرده بلکه یک نگاه کلان به روایات داشت است. به اصول متعلقات شیعه خیلی توجه داشته، به اینکه این روایات از چه منابع و به شکلی نقل می شود، بسیار توجه داشته است. همچنین به علم رجال برای بررسی این کار خیلی اهمیت می داده است که مسئله مهمی است که ما در این مکتب شاهد هستیم.
جهت سومی که می توان گفت که تفاوت دارد، نگاه های عقلانی است که در مکتب قم وجود داشته و نگاه های اجتهادی که در این مکتب وجود داشته است که در شخص آیت الله بروجردی و شاگردان او و به تبع آن بر شاگردان مبرز ایشان مانند آیت الله منتظری، امام خمینی، و... همه تاثیر گذار بوده و نمایان است. حتی الان ما برخی از این نگرش ها را در فتواها و تحلیل های فقهی فردی مانند آیت الله سیستانی می بینیم، چون ایشان سه سال در قم بوده و تحت تاثیر این مکتب قرار گرفته و به نوعی بخش هایی از آن اندیشه ها و تفکرات مکتب قم، در آیت الله سیستانی دیده می شود. مثلا من یک زمانی می دیدم که آیت الله سیستانی، این گونه استدلال می کند. برایم قابل تامل بود به همین جهت به یکی از بزرگان گفتم ایشان فرمود؛ به این خاطر است که ایشان سال ها در قم بوده و تحت تاثیر مکتب قم بوده است.
منبع
استاد محمد قائنی:
آن رویه اصولی که در مشی مرحوم آقای خوئی در مسائل دیده می شود باز منحصر به ایشان نیست، من در بعضی از صحبتها باز اشاره کردم سابق بر ایشان این رویه وجود دارد، من اول کسی که برخورد کردم که این رویه را رویه مرحوم آقای خویی در نحوه ورود و خروج در مسائل تعقیب می کند، مرحوم نراقی را در مستند دیدم.
برگزار شده در موسسه فهیم، ۱۳۹۰/۹/۱۹
فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
یکی از مباحثی که مرحوم آقای بروجردی داشت، این بود که وقتی می‌خواستند حدیث را بررسی کنند، به این نکته که راوی اهل کجاست، مثلاً اهل کوفه یا اهل بصره است، آیا ایرانی یا غیر ایرانی است، توجه می کردند. چون ایشان می گفتند «کجایی بودن راوی در نوع فهم از حدیث دخالت دارد» روش مرحوم آقای بروجردی این بود و این جهت را تعریف و توثیق می‌کردند.
فایل صوتی جلسه اول
فایل صوتی جلسه دوم (متن این جلسه منتشر نشده است)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
استاد میرباقری: ضرورت گذر از فقه موضوعات به فقه نظام
روش شناسی اجتهاد بحث گسترده ای است و طبیعتاً باید خُرد شود تا قابل بحث و بررسی پژوهشگرانه باشد همانند رساله‌های دکتری که می‌گویند موضوع باید خیلی خُرد باشد تا بشود موضوع را دقیق و پژوهشگرانه پیش برد.
روش‌شناسی اجتهاد یک دانش درجه دو و فرانگرانه ای است که ما با یک دید استعلایی در روش اجتهاد - به خصوص روش اجتهاد شیعی در طول تاریخ- دقّـت می کنیم و به خصوص تکامل و تحوّل این روش را موضوع بحث قرار می دهیم و طبیعتاً در پیِ آن نگاه استعلایی می توانیم بفهمیم که ضرورت کنونی ما چیست و چگونه می شود علم اصول و روش اجتهاد شیعه را به سطحی از بالندگی برسانیم که بتواند مسائل امروزی ما را جواب بدهد. بر همین اساس کاملاً پیداست ضرورت بحث و بازنگری مجدّد در روش اجتهاد، نیازمندی های جدید دستگاه تفقّه شیعه است.
برگزار شده در موسسه فهیم، ۱۳۹۰/۸/۲۸
فایل صوتی نشست
متن کامل در ادامه مطلب
وقتی که ما درس خارج را شروع کردیم، اساتید یک تعبیر را زیاد میگفتند که «ورود و خروج نسبت به مسائل را یاد بگیرید.» ما آن موقع متوجه نمیشدیم و بعداً فهمیدیم که حضرات به زبان قدیمی حرف زده اند و به زبان امروزی همان روش است. یعنی ما چگونه طرح بحث کنیم، چگونه ادله را سامان دهیم و چگونه نتیجه گیری کنیم، اگر می خواهید که اجتهاد یاد بگیرید، اجتهاد همین است. شما اگر در روش های مختلف اجتهادی تبحر پیدا کنید، اگر ببینید یک نفر از یک زاویه و مقطعی وارد شود، نتیجه آن را هم خواهید دانست، چون اینگونه وارد بحث شده است نتیجهی آن این خواهد بود و اگر بطریق دیگری وارد میشد ، نتیجهی آن فرق میکرد. کسانی که تبحر داشته باشند، میتوانند براحتی این را بفهمند.
برگزار شده در موسسه پژوهشی فهیم، ۱۳۹۰/۷/۲۳
دانلود فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
شما در مکتب تجمیع ظنون و در جبهه مقابل مکتب آیت الله خوئی قرار می گیرید. دلایل این دلبستگی‌تان چیست؟
بله؛ این طور است. در آثارم (فقه و عقل، فقه و عرف و فقه و مصلحت) هم مشهود است. به نظرم فقه مکتب تجمیع ظنون به واقعیت نزدیکتر است. چنانکه پاسخگوتر هم است. چراکه بر اساس مکتب آقای خوئی یعنی اصول عملیه نمی توان قانون نوشت و نظام و حکومتی را تاسیس و اداره کرد. نمی توان در قانون گفت: احتیاط این است! همچنین وقتی کل تاریخ فقاهت را نگاه می کنیم، بی‌تردید غلبه از سوی مکتب تجمیع ظنون است.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹(اعتقاد به روش #تجمیع_ظنون)
مرحوم صاحب جواهر در روش شناسی اجتهاد خود روایت ضعیف و شهرت را صفر در نظر نمی‌‌‌گرفتند که سپس بگویند که از این دو، عدد حاصل نمیشود.
🔹(عدم پذیرش مبنای کلامی سمحه بودن شریعت)
صاحب جواهر سهولت و سمحه بودن شریعت را به عنوان یک قاعده نمی‌‌‌پذیرد، ولی آن را به عنوان یک پارادیم و پیشفرض عام و رویکرد به ادله که در فتوای فقیه نیز تاثیرگذار است نگاه میکنند؛ زمانی که محقق اردبیلی بیان میکند که سهولت دین اقتضا میکند که در امر قبله قائل به نظرخاصی بود، مرحوم صاحب جواهر موضع تندی میگیرند و بیان میکنند که سهولت دین به معنی تساهل و بی اعتنا گذشتن از احکام دین نیست.
همایش نکوداشت صاحب جواهر، ۱۳۹۷
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹طلاب ما گرفتار حجم عظیمی از معلوماتند که نمی دانند باید با آنها چه کنند و چگونه سره را از ناسره تمییز دهند.
🔹باید استنباط آگاهانه را به طلاب بیاموزیم، راه #استنباط_آگاهانه_و_روشمند را به طلاب نشان دهیم.
🔹تا کی می خواهیم طلاب را سی سال پشت دروازه اجتهاد نگاه بداریم، آخر هم معلوم نیست از دروازه می گذرند یا نمی گذرند. علت این ناکامی، آن نیست که اجتهاد سخت است. اجتهاد سخت هست؛ ولی نه این گونه که ما می پنداریم. ما تاکید نداشته ایم که #روش استنباط را به طلاب بیاموزیم.
🔹روش‌شناسی در درس های خارج به صورت مستقل مطرح نیست. در میان مباحث گم شده است. طلبه باید به صورت اکل از قفا آن را بیاموزد؛ یعنی در اثر مرور زمان و غیر مستقیم، چیزهای به صورت #ارتکازی در ذهنش جای بگیرد.
🔹اینکه به او بیاموزند که برای استنباط از این راه ها می توان رفت و لوازم و زاد و توشه این راه چیست و چگونه می توانید در آن گام بگذارید، در درس های خارج رایج نیست.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
حوزه بیش از گذشته، با خطر «اختلال طریقه» در کار استنباط مواجه است. «اختلال طریقه» یک اصطلاح جدید و یک تعبیر تازه نیست، این واژه در ادبیات فقهی گذشتگان مانند صاحب جواهر، کاربرد فراوانی دارد. صاحب جواهر با این تعبیر به رویه علمی و سبک اجتهاد کسانی نظر دارد که هر چند از قدرت استنباط برخوردارند، ولی در شیوه استنباط، به انحراف و اشتباه مبتلا شده و از روش صحیح اجتهاد و قواعد مربوط به آن، عدول کرده‌اند.
در جواهر معمولا از فیض کاشانی و محدث بحرانی به این عنوان یاد شده و سبک استنباط آنها مورد اعتراض و انتقاد قرار گرفته است؛ مثلا وقتی فتوای فیض نقل می‌شود که «پوست مردار با دباغی پاک می شود»، صاحب جواهر که آن را برخلاف «ضرورت مذهب» می داند، می‌گوید : نباید از آن شگفت زده شد، زیرا شیوه استنباط فیض، از اساس مختل است. همچنین وقتی فتوای صاحب حدائق نقل می شود که «جمع بین فاطمیین حرام است»، جواهر آن را فتوایی بی‌سابقه می داند که ناشی از «اختلال طریقه» است و چنین نقدهایی در مواضع دیگر جواهر نیز به چشم می‌خورد.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹در درس خارج، استاد باید شیوه استنباط را آموزش بدهد؛ ولى این اصلاً آموزش داده نمى‌شود، حوزه در باب درس خارج هدف را گم کرده است، نتیجه این می‌شود که یک نفر ۲۰ الى ۳۰ سال در درس خارج می‌ماند.
🔹درس خارج باید شیوه‌ای را بیاموزد که اگر ۵ الی ۶سال این روند ادامه پیدا کند، اجتهاد حاصل شود و بعد از آن فرد بتواند به تحقیق بپردازد.
🔹هر استادى در درس خارج، به گونه ارتکازى روشى دارد که شاگرد اگر هوشیار باشد، پس از سالیانى (طولانی) درمی‌یابد که استادش چه روشى دارد، لذا همیشه فقط یکی دو نفر از این شاگردان به درجه اجتهاد می‌رسند.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
اگر بخواهیم پیشینه روش شناسی فقه و اجتهاد را مورد بررسی قرار دهیم در سال های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ اصلا بحث از روش شناسی میان فقها رواج نبود و حتی گفتمانش هم مطرح نبود اما در اواخر دهه ۶۰، ۷۰ و ۸۰ بحث از فلسفه فقه، فلسفه فلسفه فقه مطرح شد و کم کم در میان فقها اوج گرفت.
روش شناسی به چارچوب فکری ای که پشت عملیات یک محقق قراردارد، گفته می می شود. مثلا روش شناسی اجتهادی شیخ انصاری، مبتنی بر آن چارچوب فکری است که اجتهاد وی طبق آن شکل گرفته است.
(فرهنگستان علوم اسلامی قم، نشست علمی «روش شناسی فقه و اجتهاد»، ۱۳۹۷/۱۰/۱۳)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
این خیلی روشن است که اگر روش نباشد آب در هاون میکوبیم و بازتولید تقلید می‌کنیم و هیچ درد و آسیبی برای فقه بزرگتر از این نیست که فقه بازتولید کننده مکررات و تقلیدها باشد، ولو واجبات اجتهاد. پاسخی نمی‌تواند بدهد، چه جوابی میتواند بدهد؟ از پس این حجم مشکلاتی که در مقابل همین فقه الان ما صف کشیده اند، برنمی‌آید، پس روش لازم است.
اگر بخواهیم روشِ در قم را بیان کنیم، چهار نفر قابل مطالعه هستند: مرحوم حائری است که دارای یک روش بود، مرحوم داماد، مرحوم آیت الله بروجردی و مرحوم امام(ره) است. چهار مکتب، البته مکتب نمی‌توان گفت، بعد میتواند مکتب باشد، چهار نفرِ صاحبِ روش هستند، چون مکتب دارای استانداردهای بیشتری است و لذا افزوده های بیشتری می‌خواهد تا تبدیل به مکتب شود، البته آیت الله بروجردی را بعضی گفتند دارای مکتب است.
(موسسه پژوهشی فهیم، ۱۳۹۰/۷/۱۶)
فایل صوتی نشست
متن تفصیلی در ادامه مطلب
مکتب قم در استنباطات فقهی ـ به‌ویژه در بخش غیر عبادات ـ به‌عرف و بنای عقلا توجه بیشتری میکند؛ به تاریخ صدور روایات و آیات نگاه جدی‌تر و مؤثرتری دارد؛ به اهل سنت در فقه و حدیث مقارن نیم‌نگاهی دارد؛ داده‌های دانش تاریخ را در استنباط مطمح نظر قرار می‌دهد؛ به وثوقِ صدور، بیشتر از سندشناسی توجه میکند؛ کمتر به‌صورت ریاضی فکر میکند؛ در استنباطاتش مجموعه‌ای از ظنون را در نظر می‌گیرد (درست است که تک‌تک آنها را معتبر نمی‌داند؛ ولی آنها را در یک نظام حلقوی تنظیم میکند تا از به هم پیوستن همان اسناد نامعتبر دلیل معتبری آفریده شود)؛ به قرآن و مقاصد توجه میکند؛ نگاهش به شریعت اجتماعی است؛ از نصوصی که در موارد خُرد وارد شده‌اند گاه میتواند به یک قاعده کلان برسد؛ شهرت را در نظر می‌گیرد و آن را جابر ضعف سند یا جابر ضعف دلالت می‌انگارد، رویکرد خاصی به دانش فقه را که مشتمل بر این عناصر باشد، من «مکتب قم» می‌نامم و معتقدم که بر قله‌ی آن نیز آیت‌الله بروجردی و شاگردان ایشان ایستاده‌اند.
مکتب نجف در همه مواردی که برای مکتب قم برشمردیم در نقطه‌ی مقابل قرار دارد؛ اولاً نص‌بسند است و برای یک مسأله دنبال یک روایت خاص است؛ نمی‌گویم عام را انکار میکند؛ ولی ترجیح می‌دهد دنبال روایت خاص باشد؛ بسیار ریاضی‌وار فکر میکند؛ اصول آن از حد لازم خیلی فربه‌تر شده است و فقهِ آن، در مواردی فقهِ کشف نیست؛ بلکه فقهِ عذر است (ابتنای بیشتری بر اصول عملیه دارد).
نمی‌خواهیم دیوار بگذاریم و بگوییم که هرکس در نجف است نجفی فکر میکند و هر که در قم است قمی فکر میکند؛ چون این‌طور نیست؛ مثلاً مرحوم آیت‌الله تبریزی در قم زندگی میکرد؛ اما فکرش کاملاً نجفی بود.
(مصاحبه با مباحثات، ۱۳۹۶/۱۱/۱۳)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
به گزارش خبرنگار اجتهاد، جلسه حلقه روش‌شناسی اجتهاد (روشنا)، در قم برگزار شد. این جلسه که با موضوع «ارائه الگوهای پیشنهادی فرایند استنباط فقهی» تشکیل شد، دکتر مجید مبینی مقدس، از طلاب خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و دکترای فرهنگ و ارتباطات به ارائه بحث پرداخت. همچنین استاد حسن معلمی، استاد خارج فقه و اصول نیز به‌عنوان ناظر بحث، در جلسه حضور داشت.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹 روش‌شناسی اجتهاد حرکتی است که حوزه دیر یا زود باید به آن بپردازد، با این تفاوت که اگر دیر بپردازد، خسارت‌های بسیاری متوجه شما خواهد شد.
🔹ضرورت روش‌شناسی آن‌قدر جدی و اساسی است که رفتن حوزه علمیه به سمت پاسخگویی جامع و کارآمد به مسائل معاصر، متوقف به پرداختن به روش‌شناسی اجتهاد است.
🔹اگر حوزه علمیه بخواهد تحولات مثبت و سازنده‌ای را بر پایه اجتهاد سنتی خود ایجاد کند، باید به روش‌شناسی اجتهاد به دو صورت عام و خاص، یعنی معطوف به رشته‌های تخصصی فقهی، به انجام برساند.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
آیین نکوداشت آیتﷲ حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم، با هدف بررسی روش‌شناسی فقاهتی آن فقیه و مرجع شیعی، با سخنرانی استاد ابوالقاسم علیدوست در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، در بیت شریف مرحوم آیتﷲ حائری برگزار شد.
بسم ﷲ الرحمن الرحیم. الحمدلله والصلاة والسلام علی رسول ﷲ وعلی آله آل ﷲ، الذین بهم فتح ﷲ وبهم یختم ﷲ ولعنة ﷲ علی أعدائهم أعداء ﷲ إلی یوم لقاء ﷲ. ﷲم صل علی محمد و آل محمد واهدنا لما اختلف فیه من الحق بإذنک إنک تهتدی من تشاء إلی صراط مستقیم.
از حضور اساتید، بزرگان و سروران و طلاب فاضلی که در اینمجلس مستطاب شرکت فرمودند، تشکر می‌کنم؛ همچنین از بیت حضرت آیتﷲالعظمی سیستانی و سرور گرامی‌مان حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین شهرستانی که در تأسیس این بنیان خیر سهم تمام داشتند. از اساتید بزرگوار عذرخواهی می‌کنم که وقت‌شان را ضایع می‌کنم، اما در هر صورت عنوان شده که حقیر، موضوع بحث را دنبال کنم.
موضوعی که در نظر گرفته شده، روش‌شناسی فقاهت آیتﷲ مؤسس در فقه، و اصول فقاهت به معنای منهج فقهی ایشان است؛ هم در فقه، هم در اصول فقه. اما ممکن است این سؤال برای برخی از افاضل پیش بیاید که ثمره روش‌شناسی فقاهت یک شخصیت، یک مکتب یا یک مکان چیست؟ روشن است که با تأمل بیشتر، می‌توان آثاری را بر روش‌شناسی مترتب کرد؛ اولا وقتی روش فقاهت یک شخصیت دانسته شود، می‌توان مدیریت او را بر بحث‌ها پیش‌بینی کرد، و طبیعتا اگر آن شخصیت، نقد، انتقاد یا تأییدی دارد، می‌توان دریافت که این نقد، بنایی است یا مبنایی.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
شیخ اعظم در روش اجتهاد، به مدرسه‌ی تجمیع ظنون تعلق دارد و لذا در کتابهای فقهی و اصولیِ این ایستاده بر قله، “انصاف” جایگاه پیدا میکند. البته شیخ “انصاف” را دلیل پنجم نمی داند. ادله اربعه همان اسناد چهارگانه قرآن، سنت، اجماع و عقل است اما چون شیخ اعظم به مسلک تجمیع ظنون تعلق دارد در کتاب مکاسب از “انصاف” استفاده می کند.
متن کامل در ادامه مطلب
🔹وقتی می‌خواهیم وارد روش‌شناسی شویم، چه محورهایی را باید در نظر بگیریم؟
۱. یکی از محورهایی که منهج‌ساز است و ممکن است دو فقیه را از هم جدا کند، نوع مواجهه با #منابع_اربعه است ... مثلا آیا کارآیی استقلالی عقل را قبول دارد؟ آیا کارآیی ابزاری‌اش را قبول دارد؟ آیا روایتی را که ثقه نقل میکند می پذیرد یا روایات موثوق به را؟ آیا روایت را مخصّص قرآن قرار می‌دهد یا عام قرآنی را بر خاص روایی مقدم میکند که در گذشته طرفداران جدی داشته و ناشیانه متهم به قیاس شدند.
۲. دومین محوری که در روش‌شناسی یک فقیه باید مطمح نظر قرار گیرد، #مقاصد_الشریعه است ... باید دید فقیه چه نگاهی به مقاصد شریعت دارد؟
۳. محور سوم این است که آیا فقیهی که می‌خواهیم راجع به روش‌شناسی او تأمل کنیم، حاضر است #از_خرد_به_کلان عبور کند یا نه؟ روایاتی هست که مرحوم شیخ انصاری دارد و راجع به دهن متنجس است و به درد استصباح تحت السماء می‌خورد. مقدس اردبیلی در مجمع الفائده والبرهان، از این روایات، یک قاعده استنباط میکند و لذا می‌گوید نه استصباح خصوصیت دارد، نه تحت السماء خصوصیت دارد و در واقع از یک نص وارد در مورد خرد با الفاظ خاص، استنباط یک قاعده میکند.
۴. آخرین محوری که در متدولوژی باید مطمح نظر قرار بگیرد این است که آیا آن فقیه #صناعت‌محور است یا به #تجمیع_ظنون می‌پردازد؟
متن کامل در روش شناسی اجتهاد آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره)
#اختصاصی_روشنا
روش‌شناسی اجتهاد بخشی از دانش فلسفه فقه به شمار می رود و مباحث مطرح در آن را می‌توان شامل موارد ذیل دانست:
•┈••✾••┈•
۱. فرایند کلان اجتهاد (الگوی اجتهاد، الگوریتم اجتهاد، مراحل استنباط):
🔹یعنی ابتدا و انتهای فرایند استنباط چیست؟ مثلا در چه مرحله‌ای به اقوال مراجعه می‌شود؟ سیره کجاست؟ مقاصد شریعت؟ اجماع؟ و ...
🔹در این زمینه، بین مجتهدان تفاوت نظر وجود دارد؛ مثلا برخی جایگاه بررسی اقوال را پیش از بررسی ادله می دانند و برخی برای پرهیز از سوگیری ذهنی، جایگاه آن را پس از بررسی ادله می دانند و یا آنکه «بعضی همواره کتاب را مقدم می کنند، برخی مراجعه به کتاب را مخصوص جایی می دانند که روایتی نباشد، گروهی همواره در ابتدا به دنبال کشف اجماع یا شهرت می روند زیرا معتقدند که باید از منظر سنت به کتاب نگاه کرد، برخی تقدیم کتاب یا سنت را موردی و به حسب اقتضای بحث می دانند» (درس خارج و گام های اجتهاد، ص385).
🔹فراتر از این، تفاوت بسیار مهم مجتهدان در فرایند اجتهاد، در مرحله ختم فرایند استنباط، آشکار می شود؛ #مکتب_تجمیعی (مکتب قم، مکتب تحلیلی) معتقد است که از تجمیع ظنون (ادله اجتهادی غیرقطعی)، نتیجه حاصل می شود؛ اما #مکتب_تطبیقی (مکتب نجف) که به ضرورت تطبیق قاعده ملتزم است، آن را نمی پذیرد و به ادله فقاهتی (اصول عملیه) مراجعه می کند؛ لذا مثلا آیت الله #بروجردی (که تابع مکتب تجمیعی هستند)، بسیار کم به اصول عملیه مراجعه می کنند.
•┈••✾••┈•
۲. خرده فرایندهای اجتهاد
🔹فرایند کلان اجتهاد دربردارنده مولفه ها و خرده فرایندهایی است که هر یک از آنها نیز جداگانه باید مورد مطالعه قرار گیرد. مثلا «بررسی اقوال» به چه روشی باید انجام شود؟ یا در مرحله «مراجعه به روایات»، بررسی دلالی یا بررسی سندی روایت چگونه انجام می شود؟
🔹استاد مبلغی این خرده فرایندها را شامل چند محور می داند: «فقه النص (فقه القرآن، فقه الحدیث: سند و مضمون)، فقه الموضوع، فقه الآرا، فقه اللغه، فقه السیر و الاعراف و المرتکزات، فقه التطبیق».
🔹در خرده فرایندها، گاه بین مجتهدان تفاوت روشی وجود دارد؛ به عنوان مثال، در روش بررسی دلالی، برای آیت الله #بروجردی و #امام خمینی(ره)، «شناخت فضای صدور متن» بسیار مهم است؛ امری که در روش بسیاری از مجتهدان مانند #آخوند_خراسانی چندان قابل مشاهده نیست.
🔹گاهی خرده فرایندها، دارای ترتیب است و باید از نقطه ای شروع و به نقطه ای ختم شود که در این صورت می توان از عبارت #خرده_الگوریتم های اجتهاد نیز استفاده کرد.
•┈••✾••┈•
۳. مبانی و پیش‌فرض‌ها
🔹مبانی و پیش‌فرض‌های اصولی، کلامی، حدیثی و.. در فرایند اجتهاد موثر است و اهمیت این مبانی در حدی است که برخی در مباحث روش‌شناسی به شناخت این مبانی اکتفا می کنند.
🔺#مبانی_اصولی ؛ مانند جایگاه استقلالی یا آلی عقل، جایگاه استقلالی یا آلی سیره عقلا
🔺#مبانی_حدیثی؛ مانند حجیت خبر ثقه یا موثوق الصدور
🔺#مبانی_کلامی؛ مانند قلمرو سنت، مقاصد شریعت (هستی و چیستی آن کلامی و حجیت آن اصولی است)، فردی یا اجتماعی بودن دین، اصل کرامت انسان و ...
🔺#مبانی تفسیر متن (این مبانی در روش بررسی دلالی ظهور می‌یابند)
🔺و ...
🔹برخی مبانی مانند مبانی کلامی تاثیر کلانی دارند و در تمامی فرایند اجتهاد حضور دارند؛ به گونه ای که حتی فهم یک مجتهد را از آیات و روایات نیز تغییر می دهد و یا گاه حتی یک سند صحیح را با چالش مواجه می سازند (مانند مواجهه امام خمینی ره با روایات صحیح السند حیله ربا).
🔹 الگوریتم اجتهاد آیت الله شب زنده دار را از اینجا دریافت کنید
🔹این الگوریتم یک الگوریتم «هنجاری» (تجویزی) نیست و روشی را برای اجتهاد پیشنهاد نمی دهد، بلکه یک الگوریتم #توصیفی است؛ بدین معنا که در آن به توصیف روش اجتهاد آیت الله شب زنده دار پرداخته شده است.
این الگوریتم، توسط حجت الاسلام خندق آبادی تدوین شده است.
الگوریتم اجتهاد حجت الاسلام مصطفی جلالی
برای مشاهده با کیفیت تر، روی عکس کلیک کنید
فایل با کیفیت تر عکس را از اینجا دریافت کنید
همچنین می توانید پژوهش الگوریتم ایشان را که برای اولین بار توسط روشنا منتشر شده است، در کانال ایتای روشنا دانلود نمایید. این اثر، در دومین جشنواره علامه حلی (سال 1388) رتبه نخست را کسب کرد.
🔹در نگاه بسیاری از فقیهان میان استنباط احکام #معاملات و استنباط احکام #عبادات تفاوت چندانی وجود ندارد و استنباط همه احکام شرعی اعم از معاملات و عبادات را توقیفی و وابسته به نص شارع می دانند.
🔹ولی در روش استنباطی امام(ره)، تفاوت چشمگیری میان استنباط احکام باب معاملات و باب عبادات به چشم می خورد و در باب #معاملات، نگاه #عقلایی پررنگ به مباحث دارند.
(مکتب فقهی امام خمینی، سعید ضیایی فر، ص267)
الگوریتم علی غانم شویلی را از اینجا دانلود کنید.
ایشان شاگرد استاد سید عبدالکریم فضل الله است و الگوریتم خود را به عنوان رساله دکتری ارائه کرده است. این الگوریتم، برگرفته از الگوریتم استاد ایشان است و شباهت بسیاری بین این دو وجود دارد.
متولد 1337 ش
از علمای حوزه علمیه لبنان
🔹از آثار ایشان:
منهجیه و مراحل الاستنباط (الگوریتم اجمالی اجتهاد)
دروس فی منهجیه الاستنباط (الگوریتم تفصیلی اجتهاد)
دراسات فی اصول الاستناط
و ...
🔹سایت ایشان
دروس ایشان در مدرسه فقاهت
صفحه ایشان در ویکی پدیای عربی
حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن معلمی، استاد خارج فقه و اصول:
هر چند ممکن است ما نقدهایی به الگوریتم اجتهاد آقای واسطی داشته باشیم، اما ایشان با این کار خدمت بزرگی به حوزه های علمیه کرده اند.
🔹در درس خارج، استاد باید شیوه استنباط را آموزش بدهد؛ ولى این اصلاً آموزش داده نمى شود. حوزه در باب درس خارج، هدف را گم کرده است. نتیجه این می شود که یک نفر 20 الى 30 سال در درس خارج می ماند.
🔹درس خارج باید شیوه ای را بیاموزد که اگر#5_الى_6_سال این روند ادامه پیدا کند، اجتهاد حاصل شود و بعد از آن فرد بتواند به تحقیق بپردازد.
🔹هر استادى در درس خارج، به گونه ارتکازى روشى دارد که شاگرد اگر هوشیار باشد پس از سالیانى (طولانی) درمی یابد که استادش چه روشى دارد، اما همه شاگردان در این درجه و مرتبه از درک قرار ندارند، لذا همیشه یکى دو نفر از این شاگردان به درجه اجتهاد می رسند.
متن تفصیلی در درس خارج، ماهیت‌شناسی و روش‌شناسی
🔹#اصول_فقه، از «عناصر مشترک» موجود در فرایند استنباط بحث می کند (العلم بالعناصر المشترکة فی عملیة استنباط الحکم الشرعی، شهید صدر) اما به خود فرایند استنباط و چگونگی آن نمی پردازد.
علم فقه نیز، به «اجرایی کردن فرایند استنباط » برای رسیدن به حکم شرعی می پردازد.
🔹اما #روش_شناسی_اجتهاد، از خود «فرایند استنباط» بحث می کند.
🔹اگر در دروس خارج به صورت #روشمندتر و اصولی‌تر عمل کنیم، به جای اینکه بعد از ۱۵ سال از ۱۰۰۰ نفر که در درس خارج شرکت کردند، تنها ۵، ۶، ۱۰ نفر به‌عنوان آدم توانمند بیرون بیاید، از ۱۰۰۰ نفر، حداقل ۸۰۰ نفر، یعنی #چهار_پنجم به #درجه_اجتهاد می‌رسند.
🔹کسی که با #روش_فقها آشنا شود، میتواند تشخیص دهد که هر روشی به چه چیزی استوار و متقوّم است و بعد مقایسه و ارزیابی کند تا بتواند از مجموعه مراحل، بهترین روش و کامل‌ترین روش را تشخیص دهد و انتخاب کند.
متن تفصیلی در ادامه مطلب
✅استاد ملک زاده: روش شناسی بر زمین مانده است
🔹یکی دو دهه است که بحث روش شناسی بر سر زبان‌ها افتاده است و می‌گویند جای روش‌شناسی در حوزه خالی است و خوب است کسی وارد شود، اما در عمل این مسئله بر زمین مانده است.
🔹دو تعریف در مورد اجتهاد داریم که برخی آن را از مقوله ملکه و برخی از مقوله فعل دانسته‌اند؛ از منظر اول، اجتهاد امری درونی و ذهنی و ملکه است ولو این که فرد به کار هم نبرده باشد، ولی از منظر دوم، آن را تحصیل احکام شرعی فرعی از ادله با نهایت تلاش تعریف کرده‌اند و در سطحی بالاتر، تکاپوی روشمند برای نظریه‌پردازی اسلامی گفته می‌شود.
http://qom.iqna.ir/fa/news/3786014
✅استاد علیدوست، از اساتید درس خارج حوزه:
🔹هیچ فقیهی نیست که اگر بخواهد به صورت دقیق فقاهت کند، از روش شناسی مستغنی باشد.
🔹کم فقیهانی نداریم که در روش شناسی روش ثابتی ندارند و در برخی مواقع روش اخباریون را دنبال می کنند و در برخی مواقع خود را اصولی نشان می دهد، در جایی تاریخ را مورد بررسی قرار دهد و در جای دیگر از تاریخ سراغی نگیرد!
🔹بزرگانی را می بینیم که وقتی بحث روش شناسی می شود، اشکالاتی به طرف مقابل می گیرند که ناشی از نداشتن روش شناسی است.
🔹اگر طلبه شش ماه از وقتش را صرف منهج شناسی کند و تطبیقاتی در کنارش داشته باشد، ادعا می کنم هشت سال از نظر فقهی از دیگران جلوتر است.
🔹 تنها راه رسیدن به رشد تفکر فقهی، منهج‌شناسی و مدل سازی روش فکری فقیهان بزرگ است.
🔹بنده نسبت به چند نفر از فقهای شیعه که به اعتقاد من سرسلسله تحولات فکری و فقهی بودند، منهج شناسی فقهی کردم و نتایج بسیاری عظیمی از این کار بدست آمده است. نسبت به دیدگاه‌های فقیهانی از جمله شیخ طوسی، ابن ادریس، علامه حلی، شهید اول، آیت‌الله خویی، حضرت امام خمینی، مرحوم بروجردی و شهید صدر، مدل شناسی و منهج شناسی شده و مشخص گردیده که روش تفکر فقهی این اندیشمندان بر چه اساسی استوار است.
بیان شده در: نشست منهج‌شناسی فقهی از دیدگاه فقهای شیعه، مدرسه علمیه نواب مشهد (۲۳ آذر ۱۳۹۱)
متن تفصیلی در ادامه مطلب
🔹متأسفانه در حوزه علمیه با وجود روش خاص فقهی، #علم_روش_شناسی نداریم؛ یعنی یک علمی که روش‌های فقها را استخراج کند و این‌ها را منضبط کند و تحت تعلیم و آموزش قرار دهد. نیاز به تأسیس یک علم داریم به نام روش‌شناسی. البته بعضی‌ها این را در فلسفه‌ی فقه می‌گنجانند، اما من می گویم نه و باید این را مستقل کنیم، چون بسیار مهم است و باید مستقلا به آن بپردازیم.
🔹روش‌شناسی فقهی #انواع ی نیز دارد؛ گاهی #توصیفی است. به این معنی که شما می‌روید روش فقهای بزرگ‌تان را شناسایی و توصیف می‌کنید و سپس ارائه می‌دهید. این خودش یک بابی است در گام اول که البته گامی اساسی هم هست. گاهی این روش‌شناسی #هنجاری است، یعنی شما اظهار نظر اجتهادی می‌کنید و می‌گویید مثلاً این روش مرحوم نایینی درست است یا آن روش درست است یا این بخشی از این چنین است و بخش دیگر چنان (1398/4/9).
منبع: http://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=42703
ستاد مبلغی، از اساتید درس خارج حوزه:
🔹استنباط روش می خواهد. نخستین مرحله استنباط چیست؟ مراجعه به اجماع یا قرآن یا سنت؟ به قواعد اصولى زیاد مراجعه بشود یا کم؟ رجوع به قواعد فقهى و رجال در چه جایگاهى صورت گیرد؟ چگونه از روایت بهره برده شود؟ دنبال لغت باید رفت یا روایات دیگر ضمیمه گردد؟ چگونه از قرآن و سنت کنار هم استفاده شود؟ همه روش است.
🔹هیچگاه کسى به طور دقیق نگفته وقتى که وارد عرصه استنباط شدیم، اول به اجماع تمسک بجوییم، یا به قرآن یا به سنت؟
🔹این اتلاف وقت زیاد بخاطر این است که دانش #روش_شناسی در کار نیست که اگر پا بگیرد باعث می شود اجتهاد اگرچه صعوبت های خودش را دارد، #ثلث آنچه امروزه زمان می برد، وقت بگیرد.
✅ برخی کتاب های مرتبط :
🔹پیش درآمدی بر مکتب شناسی فقهی - سعید ضیایی فر
🔹مکتب فقهی امام خمینی(ره) - سعید ضیایی فر
🔹درس خارج و گام های اجتهاد - احمد مبلغی
🔹روش شناسی اجتهاد (الگوریتم اجتهاد) - عبدالحمید واسطی
🔹روش شناسی اجتهاد - سید محمدرضا واعظی
🔹درآمدی بر مکتب فقهی قم و نجف - حسین ایزدی
🔹فقه قرآنی با نفس رحمانی (روش اجتهاد محقق اردبیلی) - علیرضا خیراللهی
🔹مکتب اجتهادی آیت الله بروجردی - خانم اخوان صراف
🔹مکاتب فقهی - محمدحسن ربانی بیرجندی
🔹مکتب اجتهادی آخوند خراسانی - مصطفی محقق داماد
🔹مکتب اجتهادی سید طباطبایی یزدی - مصطفی محقق داماد
و ...
هدف وجودی درس خارج حوزه، آموزش روش و منطق اجتهاد و استنباط فقهی است
اما در دروس خارج موجود، عموما مسائل فقهی مورد بررسی قرار می گیرد و سخنی از روش اجتهاد و مراحل رسیدن حل مسئله فقهی بیان نمی شود.
این دغدغه، جمعی از طلاب درس خارج حوزه را بر آن داشت تا در محضر یکی از اساتید خارج فقه و اصول، حلقه ای تشکیل دهیم تا با روش شناسی اجتهاد، رسیدن به آن هدف مطلوب را سهل تر کنیم.
در این حلقه نخست الگوهای ارائه شده برای فرایند اجتهاد و استنباط دینی مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد و از جمع بندی مباحث، الگویی طراحی می شود.
در ادامه، با الگوی طراحی شده، چندین مسئله فقهی زیر نظر استاد بررسی می شود
همچنین تطبیق این الگو با درس های خارج موجود حوزه، از دیگر برنامه های حلقه است.
در پیام رسان ایتا @ravesh_ejtehad
طبقه بندی موضوعی
-
کلیات
(۵) -
کلام اساتید
(۱۵) -
الگوریتم ها
(۶) -
فلسفه روش شناسی اجتهاد
(۱۲) -
روش شناسی اجتهاد فقهیان
(۱۶) -
مکاتب فقهی
(۷) -
روش شناسی فقه تخصصی
(۷) -
درس خارج
(۶) -
روش شناسی های پیشنهادی
(۱) -
روش بررسی اقوال
(۱) -
روش شناسی فقه نظام
(۱) -
دانلود فایلهای روش‌شناسی اجتهاد
(۱) -
روش حل مسئله فقهی
(۱)
بایگانی
- تیر ۱۴۰۱(۱)
- دی ۱۴۰۰(۱)
- شهریور ۱۴۰۰(۱)
- مرداد ۱۴۰۰(۱)
- تیر ۱۴۰۰(۱)
- ارديبهشت ۱۴۰۰(۱)
- اسفند ۱۳۹۹(۱)
- آذر ۱۳۹۹(۱)
- آبان ۱۳۹۹(۱)
- مهر ۱۳۹۹(۱۰)
- شهریور ۱۳۹۹(۱)
- مرداد ۱۳۹۹(۱۵)
- تیر ۱۳۹۹(۱۹)
- خرداد ۱۳۹۹(۱)
- مرداد ۱۳۹۸(۱)
- تیر ۱۳۹۸(۱۸)
آخرین مطلب
- ثبت نام دوره روش شناسی اجتهاد استاد مبلغی (تابستان ۱۴۰۱)
- استاد علیدوست؛ اهمیت روش‌شناسی اجتهاد و انواع آن (نشست روش‌شناسی فقه هنر)
- استاد مبلغی: هدف درس خارج، آموزش روش اجتهاد است (مصاحبه با شبکه اجتهاد)
- روش حل مسئله فقهی، استاد زمانی فرد
- دانلود فایلهای صوتی و متنی
- استاد علیدوست: روش‌شناسی استنباط فقه نظام
- استاد علیدوست: روش شناسی اجتهاد ذیل اصول فقه تعریف نمی شود (رادیو معارف)
- استاد مبلغی: ضرورت مباحث روش شناسی در حوزه های علمیه (مصاحبه با درسگفتار)
- استاد مبلغی: روش‌شناسی اجتهاد در اقوال (مقاله)
- استاد خسروپناه: شکل‌گیری نظامات اجتماعی با فقه استکشافی
پربیننده ترین مطالب
- استاد مروی: با روش‌شناسی، طلبه در ۶ ماه به اندازه ۸ سال جلو می‌افتد
- دانلود فایلهای صوتی و متنی
- کتاب های مرتبط با روش شناسی اجتهاد
- استاد علیدوست: روش شناسی اجتهاد شیخ انصاری
- الگوریتم اجتهاد حجت الاسلام مصطفی جلالی
- الگوریتم اجتهاد شهید ثانی
- استاد سید منذر حکیم: با روش شناسی، اکثر طلاب مجتهد می شوند
- استاد مبلغی: درس خارج، ماهیت‌شناسی و روش‌شناسی (یادداشت)
- استاد علیدوست: روش شناسی اجتهاد آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
- استاد الهی خراسانی: روش‌شناسی اجتهاد شیخ انصاری
نویسندگان